Combustibles fósiles

Ata cando?

Do afastado pasado ao presente

O ser humano coñece e emprega os combustibles dende fai miles de anos. Madeira, graxas animais e vexetais, carbón vexetal, combustibles fósiles… todos eles acompañáronnos e xogaron un papel crucial no desenvolvemento da humanidade.

Particularmente relevantes na nosa historia recente son os combustibles fósiles. Estes compostos proveñen da descomposición natural de organismos vivos mediante procesos químicos e biolóxicos, procesos que poden durar millóns de anos. Non é ata o último cuarto do século XIX que o desenvolvemento tecnolóxico ao redor das máquinas térmicas dá lugar á chamada Primeira Revolución Industrial, facendo do carbón o primeiro combustible fósil en alimentar masivamente o noso desenvolvemento. Esta revolución nos procesos produtivos virou ao redor da máquina de vapor e ao seu emprego en industria e transporte, asentando as bases da economía industrial que posteriormente se desenvolveu durante o século XX.

Dende entón e ata os nosos días estes combustibles foron a principal fonte de enerxía da sociedade debido á súa relativa abundancia, alta densidade enerxética, versatilidade, fácil almacenamento e transporte, e gran desenvolvemento das tecnoloxías de aproveitamento destes. Con todo, a pesar das súas múltiples vantaxes e do benestar e desenvolvemento que brindaron á humanidade, estudos científicos sinalan desde hai décadas o impacto que a emisión de gases derivados do emprego de hidrocarburos ten sobre os procesos climáticos e con iso, sobre a biosfera.

Estes gases acumúlanse na atmosfera, contribuíndo para o efecto invernadoiro que, nun delicado equilibrio de balance enerxético entre a Terra, o Sol e o espazo exterior, propicia a vida. A maior concentración destes gases contribúe a unha maior retención de enerxía dentro da atmosfera, o que eleva gradualmente a temperatura a un ritmo que de maneira natural sería moi pouco usual, coa correspondente dificultade de adaptación a estas novas condicións para os organismos vivos. Para maior gravidade da situación, o ritmo de emisións destes gases nunca decreceu, posto que o consumo humano de enerxía nunca deixou de aumentar nos últimos 100 anos.

Con todo, non todo son malas noticias. Dende hai décadas, e orixinalmente por motivacións políticas, económicas, científicas ou mesmo militares, o ser humano desenvolveu tecnoloxías de xeración de enerxía que non requiren de combustibles fósiles. Grazas a iso, neste momento de maior concienciación ao respecto do impacto dos combustibles fósiles na nosa contorna, dispúxose de alternativas non impactantes sobre os gases da atmosfera polas que apostar para manter o noso nivel de desenvolvemento, moi dependente da enerxía. Proba diso é que, aínda que os combustibles fósiles seguen sendo a principal fonte de enerxía da humanidade en tódolos ámbitos, tales como a xeración de electricidade ou o transporte, as tecnoloxías de xeración de enerxía renovable son xa un 29,6% das fontes de xeración de electricidade, e con tendencia á alza.

Ademais, esta tendencia de maior presenza de fontes de enerxía alternativas no mix mundial vén acompañada dunha recente desaceleración no consumo de enerxías fósiles derivado dos crecentes custos de extracción, menor dispoñibilidade de xacementos, maior regulación e penalización ás emisións de gases contaminantes e maior competitividade económica de enerxías alternativas. Ademais, recentes eventos históricos (non recollidos nas series de datos presentadas neste artigo) tales como a pandemia da COVID19 e o conflito armado entre Rusia e Ucraína obrigaron a repensar o modelo actual de dependencia enerxética entre países produtores de combustibles fósiles e países consumidores, coas debilidades e fraxilidades que todo iso implica ante eventos como os recentemente vividos.

Poñendo o foco en España e o seu consumo de combustibles fósiles, España é un gran consumidor de petróleo e gas natural, para transporte por unha banda e para xeración de electricidade, usos industriais e residenciais por outro, mentres que o carbón foi desaparecendo gradualmente do mix enerxético. Empezando por este último, o carbón viu reducido o seu peso no míx enerxético español debido ao seu baixo interese económico e alto gravame fiscal e normativo ás súas emisións contaminantes. No seu lugar foi substituído por fontes de xeración eléctrica renovables, así como plantas de gas de ciclo combinado.

No caso do gas, os seus principais consumidores en España son a industria e a poboación, que o necesita para o seu uso en necesidades domésticas, con todo, apréciase un cambio de tendencia nos anos máis recentes, nos que a xeración de electricidade gaña peso nos usos do gas. Por último, o petróleo ten como uso principal en España alimentar o transporte, principalmente por estrada, apreciándose que, a pesar de ver unha caída desde o pico de consumo previo á crise de 2008, o seu consumo mantívose relativamente estable dende entón. Espérase co paso do tempo e a maior penetración do vehículo eléctrico no mercado español, o peso do petróleo vaia diminuíndo. Seguindo a estratexia europea para a enerxía, espérase que a tendencia sexa a electrificación de cuantos procesos e industrias sexa posible, e a substitución dos combustibles fósiles por biocombustibles ou combustibles sintéticos alá onde esta non se poida.

E… ata cando?

O cambio de paradigma enerxético e a estratexia de independencia actual, está a levar á substitución paulatina dos combustibles fósiles tradicionais por enerxías e combustibles renovables. A alza dos prezos dos hidrocarburos, as tensións xeopolíticas, a mobilidade eléctrica, a propia electrificación dos procesos, as penalizacións económicas asociadas ás emisións de gases de efecto invernadoiro entre outras moitas razóns marcan o paso dunha revolución no ámbito da enerxía. Segundo previsións da Unión Europea, a partir de 2050 comezarán a ser palpables os resultados das políticas enerxéticas actuais, cun escenario de consumo de hidrocarburos sensiblemente menor, particularmente de petróleo e cabrón, polo seu máis fácil substitución mediante a electrificación dos procesos hoxe alimentados por estes. Nese futuro próximo espérase que xoguen un maior papel alternativas como os biocombustibles, a electricidade de fontes renovables, almacenamento eléctrico masivo ou o hidróxeno, todas elas tecnoloxías a día de hoxe en maior ou menor medida inmaturas e economicamente pouco competitivas. Con todo, aínda que o seu uso contéñase, os combustibles fósiles seguirán sendo unha fonte importante de enerxía. O futuro é renovable e cada vez máis limpo, pero temos que ser conscientes de que os combustibles xogasen un papel, aínda que a unha escala inferior en moitos procesos.