O sector enerxético en España

A foto de España

Con esta entrada pechamos o ano 2023, durante o cal percorremos, a través dunha serie de artigos, a situación actual das distintas tecnoloxías de xeración de enerxía, demanda enerxética, obxectivos para a descarbonización e emisións, baixo o lema: “Transición enerxética informada; 12 meses dedicados a informar sobre a enexía a nivel nacionad, europeo e global”.

Como puidemos evidenciar ao longo dos meses, encontrámonos nun momento clave para o sector enerxético, enfrontándonos a novos retos e obxectivos cada vez máis ambiciosos.

Centrándonos no sector enerxético no noso país, neste artigo buscamos sintetizar a situación de cada unha das fontes de xeración de enerxia analizadas ao longo do ano, así como as principais problemáticas e retos nacionais que enfrontamos este 2023 e continuaremos atopando ao longo do 2024.

Principais transformación e tendencias

En España, o sector enerxético experimentou e continúa a experimentar importantes transformacións nos últimos anos. Algúns puntos craves inclúen:

• Mix Enerxético: Avanzouse cara un mix máis diversificado, cun aumento significativo na participación das enerxías renovables, como a solar e a eólica, apoiadas polo imulso á sustentabilidade.

Gráfica 1. Mix enerxético español por tecnoloxía no 2022. Fonte: REE

• Obxectivos de Enerxías REnovables: España estableceu ambiciosos obxectivos para as enerxías renovables, coa intención de acadar a neutralidade climática en 2050.

Implementáronse medidas de apoio para fomentar o investimento en proxectos renovables, pero derivado da nosa alta dependencia dos combustibles fósiles, mantemos unhas emisións anuais de 305 millóns de toneladas, un 5.7% máis que no 2021.

Gráfica 2. Emisións CO2 en España 2008-2020. Fonte: Eurostat

• Desafíos: A pesar dos avances, o sector enfronta desafíos como a dependencia histórica dos combustibles fósiles e a necesidade de modernizar a rede eléctrica. As renovables marcaron o rumbo dos últimos anos sobre o cambio enerxético do país. Os acordos firmados na loita contra o cambio climático, e o mantemento dunha política enerxética común europea basada na independencia tecnolóxica e enerxética demostraron ser un revulsivo según os nosos patróns de xeración e consumo. Ligado a este cambio atopámonos un importante reto na adaptación das redes eléctricas, fundamentais para ligar xeración e consumo, debendo implementar novas solución que permitan maximizar a utilización de recurso renovable, canalizando esta xeración renovable discontinua e non xestionable.

A pesar do impulso á xeración renovable e a implementación de novas políticas que perseguen a loita conta o cambio climático, actualmente somos moi dependentes de productos derivados do petróleo e o gas natural.

Gráfica 3. Consumo final de enerxía por recurso en 2021 en España. Fonte: MITECO

Contexto e relevancia do sector enerxético

En España, o sector enerxético representa un piar estratéxico na polítca interior e exterior, con Europa e co resto do mundo. A achega ao PIB do sector no seu conjunto é do 19,6%, sendo a das renovables en exclusiba un 1,65%, cn 21.911 millóns de euros.

O sector enerxético en España historicamente caracterizouse pola súa escaseza de combustibles fósiles. Según os últimos datos de Eurostat, a tasa de dependencia das imortacións de enerxía en España foi de aproximadamente o 66,8% no 2022. Isto implica que o país importou máis de dous terzos da enerxía primaria consumida, mentres que só o 31% proveu de fontes de enerxía nacionais. A pesar do auxe da xeración renovable, os hidrocarburos seguen sendo fundamentais para a economia do país, onde o gas natural e o petróleo representaron aproximadamente o 67% do consumo de enerxía primaria no 2022.

En canto ao consumo de enerxía final, os produtos petroglíferos tiveron unha participación do 46,1%, mentres que o gas natural situouse no 20,7%. Aínda que é certo que as cifras baixaron un 1-2% con respeto a 2021, aínda nos quedan grandes retos e un duro camino por diante se queremos chegar á nautralidade climática.

Gráfica 4. Consumo final de enerxía por recurso en 2022 en España. Fonte: KPMG Energy institute

Esta dependencia enerxetica endémica do sector español é superior á media europea, pero cunha carteira de provedores máis diversificados que outros países. Eurostat dispón dun apartado para medir a devandita dependencia. En España a cifra alcanza o 69%, coa media europea nun 60%. Somos superados por países como Itaia (70%), Grecia (73%), destacando o país máis dependiente, Malta (pala súa illada xeografía) cun 97%. O caso noruego ten una mención especial, cunha dependencia do -616%, grazas á súa dispoñibilidade de recurso, que inclinan a súa balanza enerxética cara á total independencia.

Se nos fixamos en combustibles concretos, en España cómprase, fronte ao total de consumo enerxético, máis carbón e gas que a media europea. Fronte á posición de Rusia como principal proveedor pouco cambiou nos últimos anos, mesmo coas medidas de sanción derivadas da guera de Ucraína. Rusia segue a ser o principal exportador de combustibles fósiles.

A nosa dependencia subiu dende 2020. O impacto da COVID19 baixou a nosa dependencia a nivéis históricos. Con todo, puidemos comprobar que a medida que retomábamos a “normalidade”, nos anos 2021 e 2022, a dependencia enerxética volveu subir, adaptándose ao noso modelo habitual de consumo de combustibles, cda vez máis mermado pola inclusión de renovables.

Se vemos de onde vimos, si podemos observar una redución da nosa dependencia enerxética de entorno a 10% dende 2009, pero somos moi sensibles a cambios de prezo dos devanditos combsutibles.

Gráfica 5. Dependencia enerxética de España 2009-2021. Fonte: Eurostat.

As renovables están a conseguir reverter aos pucos esta situación. Grazas á implantación de 8.900 MW ata 2022, estas evitaron a importación de 21,4 millóns de toneladas equivalentes de petróleo, cun aforro económico de 15.230 millóns de euros. Estas cifras aumentaron case un 77% respecto a 2021, pero principalmente polo custo destes combustibles sustituidos, e non por un aumento na devandita substitución.

Unha das medidas básicas a aplicar polas políticas europeas é aumentar a electrificación no noso día a día, co aumento da mobilidade eléctrica, a electrificación dos procesos produtivos (atados aos ciclos de investimento das propias empresas propietarias das instalación), aumento do almacenamento, levándonos todo iso á necesdade de mellora e adaptación da rede de transporte e distribución para soportar toda esta nova carga.

Paradoxalmente, a demanda eléctrica da rede no noso país continúa baixando ano a ano derivado da suma de varias casuísticas: por una banda, o autoconsumo fai que se reduza a cantidade de electricidade que os usuarios demandan da rede; doutra banda, a maior eficiencia enerxética das novas tecnoloxías diminúen tamén este consumo e finalmente, o punto máis preocuante, sería a desindustrialización do noso país, que debemos evitar con políticas que faciliten a actividade económica da pequeña, mediana e gran industria.

Gráfica 6. Demanda eléctrica de España de 2011 a 2022. Fonte: REE.

Obxectivos de enerxías renovables

O novo PNIEC, en proceso de actualización, augura un futuro moito máis renovable, cunha substitución cada vez maior dos combustibles fósiles por unha combinación de zeración renovable, almacenamento eléctrico, e a electrificación da economía e o sector transporte.

No 2022 xeráronse 276.320 GWh de electricidade, cunha repartición do 58% renovable, e o 42% non renovable.

Se analizamos onde se busca destinar a inversión, 40% desta terá por destino as enerxías renovables, o 29% irán a aforro e eficiencia, o 18% a redes enerxéticas e un 12% á electrificación da economía, que debería alcanzar o 34% no 2030. O alcance das renovables exponse en 105 GW de novas instalación na década e 22 de GW de almacenamento enerxético no 2030, cun cesamento do carbón de maneira definitiva que se adianta a 2025.

Gráfica 7. Reparto por tecnoloxía da xeneración renovable en España en 2022. Fonte: REE

Se observamos a repartición por tecnoloxía da xeración renovable de 20222, vemos unha producción de máis do 50% prcedente da eólica, e un cuarto solar fotovoltaica.

A xeración eólica en 2022 foi de 61,6 GWh. Actualmente España é o 5º país do mundo por potencia eólica instalada, cun total de 29,8 GW. Supérannos: China con 396 GW, Estados Unidos con 144 GW, Alemaña con 66 GW, e India con 42 GW. Se miramos cara Europa, somos o segundo país por potencia instalada, só por detrás de Alemaña, duplicando ao cuarto posto e aumentando ano a ano.

A eólica marina comeza o seu arranque trala nova normativa desenvolta por España e inícianse as probas de plataformas flotantes que se adapten á singularidade das nosas costas. A nivel europeo e mundial segue un avance continuo.

Gráfica 8. Potencia eólica acumulada en 2022 en Europa. Fonte: Euroreport RE.

Se nos fixamos en instalacións fotovoltaicas, o noso país conta con 27,8 GW instalados en 2022, sendo o 4º país do mundo que máis capacidade instalou (8,1GW). Adiántanos China con 106 GW, Estados Unidos con 18,6 GW e India e Brasil, cos seus respectivos 18,2 GW e 9,9 GW.

O aumento de termo solar é insuficiente fronte ás dúas grandes tecnoloxías predominantes, pero o resto das tecnoloxías continúan o seu avance.

A pesar de que se reduce a taxa de produción de biogás, lánzase en paralelo unha ambiciosa folla de roteiro que busca materializar cada vez máis proxectos apoiando a economía circular e o aproveitamento dos residuos da forma máis eficiente posible. Actualmente o valor de mercado do biogás ascende en España a 1.940 millóns de euros, cunha predición a futuro de 2.700 millóns de euros en 2030 (5º país europeo). Actualmente a clasificación encabézano Alemaña, Inglaterra, Francia e Italia.

Mención á parte merece o autoconsumo, cun 2022 de récord e máximos históricos, chegando a 2.649 MW, ocupando o 1,8 % da demanda nacional. A cara non tan amable do autoconsumo é a perdida por verteduras de xeración, calculada en 19% do total xerado.

Neste punto cabe resaltar que, tanto para cumprir cos obxectivos definidos no novo PNIEC, como para solucionar as verteduras e, por tanto, desaprovechamiento da enerxía xerada polas instalacións de autoconsumo e flexibilizar a xeración renovable, o almacenamento é a peza chave.

Gráfica 9. Forecast global a 2050 de xeración eléctrica. Fonte: IRE

No futuro, todo apunta a un aumento de cota das renovables en xeración, reducindo o petróleo, e mantendo cotas similares en gas natural e carbón. A alta produción renovable enfróntase ao problema da dependencia do recurso, e a flexibilización necesaria pódea achegar o almacenamento. Todo iso acrecentado por unha rede de transporte e distribución insuficiente para a gran potencia pico que nos vén nos próximos anos. Unha mellora nas devanditas redes permitiría ter máis dispoñibilidade inmediata de enerxía dispoñible para almacenamento, producir hidróxeno verde, bombear presas con excedentes, adaptar os picos de produción e consumo etc.

Gráfica 10. Evolución do almacenamento acumulado globalmente en GW. Fonte: EESA.

Actualmente a capacidade de almacenamento eléctrico a nivel global é de 52 GW e as proxeccións a 2050 ascenden a 945 GW. Neste sentido, para cumprir cos obxectivos marcados deberían instalarse unha media de 33 GW novos de almacenamento cada ano entre 2030 e 2050, un importante reto se analizamos o incremento histórico deste tipo de instalacións (gráfica 10). Se temos en conta os datos das instalacións de bombeo, con 3.331 MW de capacidade actuais, necesitamos outro vector para dar soporte aos picos de xeración reducindo as verteduras ao mínimo. A solución que máis encaixa e que máis apoio está a recibir desde os programas de fomento europeos e a política española sería o hidróxeno verde.

A industria dos electrolizadores séguese consolidando e comézanse a realizar as primeiras infraestruturas deste vector para a transición enerxética actual. As grandes necesidades de enerxía para xerar hidróxeno verde xunto cos excedentes da xeración renovable actualmente non aproveitados darían lugar a un combustible alternativo que pode substituír parcialmente os niveis actuais de consumo de combustibles fósiles.

Gráfica 11. Forecast industria de electrolizador global ata 2027.  Fonte: Energy post BloombergNEF

Conclusións

O futuro é renovable, sobre todo porque temos os recursos e a capacidade para explotalo de maneira respectuosa co planeta, e un plan para chegar aos nosos obxectivos. Somos moi dependentes dos combustibles fósiles, pero a ansiada independencia enerxética vaise abrindo camiño, lento e seguro, aínda que temos que acelerar. A neutralidade climática é un cambio de tecnoloxía, de sistemas de xeración e almacenamento, pero tamén de plans para prepararnos para a reciclaxe, a reutilización e a incorporación da economía circular como rexedora dos principios de produción. A enerxía distribuída é un dos camiños para explotar, e que máis se quere impulsar con modelos como polígonos industriais en microrred e comunidades enerxéticas.

O sector enfróntase a unha etapa vibrante e que vai transformar o futuro enerxético global, pero neste camiño necesítase unha comprensión e unidade social. Ter o firme convencemento de que a meta que se persegue é o suficientemente valiosa como para colaborar nos interese comúns e tan complexos que temos que alcanzar.