Transición sen perder competitividade

Seguimos ca liña editorial de 2020: desafíos polo clima. Nesta ocasión falamos con Jorge Fernández, coordinador da área de Enerxía de Orkestra, sobre un desafío regulatorio: como levar a cabo a transición enerxética sen perder a competitividade do tecido produtivo.

Adóitase crer que consumir enerxía limpa é mais caro, que hai de certo e de falso nesa afirmación?

Ata fai bastante pouco tempo, as enerxías renovables eran máis caras que outros tipos de enerxía eléctrica. Por esta razón, en moitos países, tamén en España, fomentábase o investimento en tecnoloxías como a eólica ou a fotovoltaica a través de primas sobre o prezo do mercado, tarifas reguladas (feed-in tariffs) ou incentivos fiscais ao investimento.

Dende fai un tempo, sen embargo, considérase que este tipo de enerxías poden competir no mercado sen incentivos adicionais (a isto chámaselle paridade de rede na xerga do sector), polo que este tipo de axudas desapareceron en moitos países, como Alemaña ou España.

Nos últimos meses, obsérvase que os promotores de novos proxectos de instalacións eólicas e fotovoltaicas (a gran escala) comezan a vender a enerxía a prazo a prezos moi por baixo dos prezos marxinais de equilibrio nos mercados almacenistas de electricidade. Hai que ter en conta que a electricidade que consumimos na actualidade provén dunha mestura de tecnoloxías e que o prezo do mercado tende a reflectir o custo marxinal da tecnoloxía que xera a última unidade de electricidade servida, xeralmente, o custo marxinal dos ciclos combinados de gas natural.

Así, a maior parte dos novos proxectos eólicos e fotovoltaicos que están a entrar en operación na actualidade, adxudicaron a súa enerxía en poxas ao redor de 30-40 €/MWh (ver a Figura 1). Segundo os datos da Axencia Internacional da Enerxía, os proxectos que entrarán en operación en 2022 sitúanse (en media para todo o mundo) en 34,66 $/MWh e 19,84 $/MWh, respectivamente.

En resumo, o prezo da electricidade limpa está a caer significativamente, debido ás economías de escala e as melloras tecnolóxicas e de materiais nos procesos de produción. O impacto da penetración das enerxías renovables nos mercados de electricidade tenderá a reducir o prezo medio da enerxía eléctrica e aumentar a súa volatilidade, xa que a dispoñibilidade da enerxía renovable varía en curto prazo. Os consumidores finais, especialmente os domésticos, tenderán a consumir enerxía ao prezo medio do mercado, aínda que nalgúns segmentos de consumidores, como os industriais, estanse empezando a asinar PPAs renovables a prezos que reflicten a evolución á baixa dos custos da enerxía eólica e a enerxía fotovoltaica.

Como se debe plantear unha boa transición enerxética para que non haxa un incremento nos custos, tanto enerxéticos como de outro tipo, que faga perder competitividade ás empresas?

En primeiro lugar, na medida en que a transición enerxética requira que se realicen investimentos, haberá custos que recuperar, independentemente de que o prezo de equilibro no mercado maiorista de electricidade siga unha tendencia á baixa e caia en media ao incrementarse o peso das enerxías renovables no mix de xeración. A actualización do PNIEC 2021-2030, por exemplo, indica que o custo marxinal medio de xeración de enerxía eléctrica podería caer ata un 30% en 2030 no escenario de referencia, o que probablemente dará lugar a unha caída no prezo medio da electricidade no mercado almacenista. Os investimentos previstos no PNIEC superan os 240.000 M€ entre 2021 e 2030, dos cales case 200.000 M€ (ou uns 20.000 M€/ano) son investimentos adicionais con respecto a un escenario sen políticas adicionais como as previstas no PNIEC. Estes investimentos abarcarán toda a cadea de valor da enerxía eléctrica, desde a xeración ata as redes e o consumo, e novos usos da electricidade, como o dos vehículos eléctricos.

A chamada transición enerxética implica, en última instancia, descarbonizar a economía. Este proceso, de amplo calado e cun horizonte temporal de varias décadas, deberá levar a cabo tendo en conta que os obxectivos que se expoñan deben ser alcanzables cos recursos dispoñibles. É importante, por tanto, ter en conta un criterio de optimización do benestar social e deseñar políticas, estratexias e liñas de acción que sexan custo-eficientes no curto, medio e longo prazo.

Para avanzar nun proceso de transformación exitoso do sistema enerxético debe garantirse un marco regulatorio estable no sector eléctrico que xere incentivos ao investimento en innovación, con esquemas de regulación que permitan repartir os riscos de forma adecuada entre empresas e consumidores. Deberá tamén levar a cabo unha reforma da fiscalidade enerxética e ambiental que permita internalizar os custos ambientais (o principio, quen contamina, paga) sen poñer en risco a competitividade das empresas e da economía en conxunto.

Por outra banda, deberán, na medida do posible, fomentarse alternativas de consumo que reduzan o impacto sobre empresas e consumidores finais do previsible incremento dos prezos dos combustibles que emiten máis CO₂ e establecer mecanismos de apoio e compensación aos segmentos máis afectados polos cambios. Estas medidas caen dentro do que se coñece como estratexia para unha transición xusta e poden incluír dende medidas de proteccionismo á industria europea (por exemplo: impostos ás importacións que teñan en conta as normativas ambientais nos países de orixe) ata esquemas de prevención e mitigación da pobreza enerxética. Este tipo de medidas facilitarán a consecución dun amplo consenso político, dos actores económicos e da cidadanía en xeral sobre a necesidade e conveniencia de implementar, canto antes, un profundo programa de transformación da economía.

Varios factores serán clave tamén para minimizar o impacto de todos estes cambios sobre a competitividade das empresas e da economía en conxunto e aproveitar as oportunidades que xerará a transformación do sistema enerxético de desenvolver vantaxes competitivas sostibles nas cadeas de valor e sectores onde existen fortalezas. Por unha banda, debe continuar fomentándose e apoiándose o desenvolvemento de actividades de I+D básica e aplicada e, sobre todo, impulsándose a transferencia do coñecemento ao tecido empresarial nos estadios de industrialización e comercialización de novas tecnoloxías e solucións.

As empresas deberán innovar en toda a cadea de produción, tanto no plano tecnolóxico como non tecnolóxico, e, para iso, deberán crear e fomentar unha cultura de cambio dinámico baseado na adopción de novas tecnoloxías dixitais. A adopción de conceptos como ecodiseño, análises de ciclo de vida, eficiencia de procesos etc., a dixitalización dos procesos de fabricación, loxística e xestión operativa en xeral e a utilización de novas ferramentas de análises e xestión de datos para a monitorización e o control de procesos etc., permitirán incrementar tanto a eficiencia técnica como económica. A innovación non deberá limitarse unicamente aos materiais e produtos ou aos procesos de produción, senón que tamén pode dar lugar a novos modelos de negocio baseados en conceptos como a servitización, que, a través da transformación das estruturas de ingresos e custos das empresas, podería permitir xerar vantaxes competitivas e, mesmo, crear novos mercados.

Ademais, fortalecer e consolidar unha demanda interna potente ao redor de produtos e servizos relacionados coa transición enerxética (xeración renovable, eficiencia enerxética, electrónica de potencia, mobilidade sostible) e impulsar a creación de capital humano especializado en áreas clave da transición enerxética e a captura de sinerxias no triángulo formación-investigación-empresa serán outros factores que contribuirán a protexer a competitividade das empresas e a economía.

Finalmente, resultará esencial poñer en marcha mecanismos de financiamento eficientes, para que as empresas poidan acometer os investimentos necesarios sen que se vexa comprometida a súa capacidade para competir nos mercados nos que desenvolven a súa actividade. A innovación nos esquemas de financiamento público-privado, o desenvolvemento de novas ferramentas fiscais e de financiamento verde para empresas de pequeno e mediano tamaño, a creación de redes e mecanismos fiscais de apoio a start-ups son algunhas das vías para facilitar a transformación dos procesos produtivos das empresas.

Teñen en conta as actuais estratexias de enerxía e clima aspectos específicos da economía?

Nos últimos quince anos, as estratexias de enerxía e clima da Unión Europea definíronse sobre a base de obxectivos cuantitativos relacionados ca redución de emisións de gases de efecto invernadoiro, a eficiencia enerxética e o grao de penetración de enerxías renovables na produción e o consumo de enerxía. A partir dos obxectivos fixados para 2020 (estratexia 20-20-20) e, na actualidade, para 2030 e 2050, desenvolvéronse distintas estratexias sectoriais e multisectoriais, sen que houbese necesariamente unha relación clara entre todas elas.

Recentemente, a Comisión Europea publicou o Pacto Verde Europeo (Comunicación da Comisión Europea COM (2019) 640, do 11 de decembro de 2019), que busca guiar a transformación do sector enerxético e de toda a economía para alcanzar os obxectivos fixados en materia de enerxía e clima para as próximas décadas.

O Pacto Verde Europeo é un paquete de medidas orientadas a favorecer o cambio cara a un sistema enerxético e económico sostible mediante unha transición xusta e socialmente equitativa. Presenta unha folla de ruta para desenvolver unha serie de políticas, medidas lexislativas e plans de acción que, en conxunto, conforman unha nova estratexia de crecemento para a Unión Europea, cun forte enfoque na economía circular, e co obxectivo de converter a Europa nun continente climáticamente neutro en 2050. Entre as medidas e plans que se adoptarán no período 2020-2021 inclúense unha lei de clima europea, unha estratexia industrial, un plan de acción de economía circular, unha nova directiva de fiscalidade enerxética, un plan de investimento para unha Europa sostible, un plan de alimentación sostible (da granxa á mesa), unha estratexia de biodiversidade, unha estratexia de financiamento ecolóxico, un Mecanismo para unha Transición Xusta, un Pacto polo Clima, un mecanismo para mitigar a fuga de carbono ou unha estratexia de integración sectorial intelixente de enerxías renovables e eficiencia enerxética, un plan de mobilidade sostible e intelixente ou un plan de contaminación cero.

O alcance deste plan é moi ambicioso. O Pacto Verde Europeo abarca todos os sectores da economía, especialmente os do transporte, a enerxía, a agricultura, a edificación e industrias como as da siderurxia, o cemento, as TIC, os téxtiles e os produtos químicos. En concreto, as medidas anunciadas abarcan as seguintes áreas de acción: (1) desenvolvemento de fontes de enerxía limpa, (2) transición cara a unha industria sostible, (3) sector da construción e renovación eficiente, (4) mobilidade sostible, (5) protección dos ecosistemas e a biodiversidade, (6) desenvolvemento dunha cadea alimentaria sostible e (7) eliminación da contaminación (do aire, ríos, mares, lagos…).

A aplicación e implementación de todas as medidas que contén o Pacto Verde Europeo terá un impacto moi significativo sobre a competitividade da economía de todos os Estados membros da UE e de todas as rexións europeas e pretende facilitar que as empresas europeas poidan capitalizar as múltiples oportunidades que xerará a transición enerxética.

Que oportunidades tanto a nivel macro como microeconómico pode proporcionar a transición enerxética en España?

As oportunidades macro e microeconómicas derivadas da transición enerxética estarán relacionadas ca posibilidade e capacidade de desenvolver vantaxes competitivas sostibles no tempo en áreas da economía, cadeas de valor e actividades nas que se poden poñer en valor as fortalezas e capacidades e o know-how acumulado no sector enerxético e na industria.

As principais fortalezas da economía española para afrontar a transformación do sistema enerxético atópanse nas infraestruturas de redes enerxéticas, con centros de control innovadores (CECOEL, CECREs), amplos recursos enerxéticos de carácter renovable (eólica terrestre e mariña e enerxía solar), un liderado empresarial en todos os segmentos do sector enerxético, un posicionamento especialmente robusto en mercados internacionais en cadeas de valor específicas como as enerxías renovables ou a electrónica de potencia, unha industria de compoñentes de automoción e ensamblaxe de vehículos potente e un sector dixital con know-how no desenvolvemento de aplicacións e solucións innovadoras para o sector enerxético.

Con estas vimbias, aparecen como áreas de especial interese o desenvolvemento de nichos de negocio competitivos ao redor das redes intelixentes e os recursos enerxéticos distribuídos (autoconsumo, almacenamento, integración do vehículo eléctrico, etc.), a consolidación da posición nos mercados internacionais das cadeas de valor asociadas á xeración de enerxías renovables (eólica, fotovoltaica e solar termoeléctrica), o desenvolvemento de solucións de almacenamento de enerxía (estacionario e para aplicacións en mobilidade e nos sectores industriais), unha maior especialización en eficiencia enerxética, tanto no sector residencial (edificios de baixo consumo, edificios intelixentes) como industrial (novos procesos, cambio de combustibles, etc.) ou o sector da nova mobilidade sostible, onde deberá posicionarse a industria de compoñentes de automoción e de ensamblaxe de vehículos ao redor dos vehículos eléctricos, as infraestruturas de recarga e o desenvolvemento de solucións V2G (vehicle-to-grid) e V2B (vehicle-to-building) e tamén no ámbito de novos combustibles como o gas natural e o GNL ou o hidróxeno (a máis longo prazo) naqueles nichos onde poidan ser competitivos e contribúan a reducir as emisións de GEI no sector do transporte.

Outras áreas de interese están relacionadas cas novas tecnoloxías e a xestión da información, como os novos servizos para consumidores de enerxía e mobilidade (dende a xestión da flexibilidade dos equipamentos enerxéticos, a actuación no mercado dos prosumidores, ou a servitización en mobilidade e outros sectores), o desenvolvemento de servizos e solucións para consumidores relacionadas cas tecnoloxías dixitais (sensorización, comunicación, data analysis, ciberseguridade, ferramentas de xestión e control de equipamentos, blockchain, etc.) en sectores como a economía circular, a industria 4.0, o sector servizos, etc.

Dende un punto de vista macroeconómico o impacto será significativo. Espérase que, por exemplo, os investimentos por valor de máis de 240.000 M€ que prevé o PNIEC para os próximos 10 anos en áreas como aforro e eficiencia, enerxías renovables, redes e electrificación e outras medidas en sectores como o da mobilidade den lugar a un aumento do PIB entre 16.500-25.700 M€ ao ano (ata un 1,8% do PIB en 2030), un aumento neto no emprego entre 250.000 e 350.000 empregos (ata un 1,7% no emprego en 2030) ou un aforro acumulado no custo das importacións de combustibles fósiles en 2021-2030 de case 70.000 M€, respecto do escenario tendencial de referencia.

Interésanche os desafíos polo clima? Le a seguinte entrevista sobre xeración renovable que participa no control do sistema eléctrico.